Osman AYDIN

Kürtlerin tarihinde öyle olaylar var ki gelecek sıçramaların kaynağıdır. Bu olaylardan çok önemli biri de Şêx Ubeydullahê Nehrî’nin fikriyatını oluşturduğu ve fiilen liderliğini yaptığı 1880 Kürt başkaldırısıdır.

Bütün tarihi olaylara can ve ruh veren sayısız insan vardır ama bunların çoğunun ismi bile bilinmez.

Alman şair ve epik tiyatronun kurucusu Bertold Brecht bir şiir dizesinde şöyle der:

İmparator Çin Seddini yaptı

Tek başına mı?

İskender Hindistan'ı fethetti

Tek başına mı?

Tarihi olaylar da birilerinin adına yazılır ama o olaylarda o kadar bilinmeyen kahraman var ki.

1880 Kürt başkaldırısının sayısız kahramanlarından biri de Qazî Muhammed’in de mensubu olduğu Mangur Aşireti’nin lideri Hamza Axa’dır.

Hamza Axa’nın liderliğini yaptığı Mangur Aşireti, Mahabad’ın güneyinde yaşayan, 19. yüzyılda beş bin aileden oluşan Sünni, yerleşik bir Kürt aşirettir.

Kürtlerin çok azının tanıdığı bu soylu adamın yaşamına ve mücadelesine bakıldığında, 1930 Ağrı Kürt Ayaklanmas’nı başlatan, hareketin sonuna kadar direnen ve hareketi yönetenlerden Biroyê Hesikê Telî, Hamza Axa’nın ikizi gibi görülür.

Hamza Axa ve Biroyê Hesikê Têlî yaklaşık yarım asır arayla Kürt ulus mücadelelerinde ortaya çıkmış, çok benzer karaktere ve kadere sahip iki Kürt kahramanıdır.

Şêx Ubeydullah harekete başlamadan önce Kürt din adamlarını, aşiret reislerini, kanaat önderlerini, Gayrımüslim din adamlarını Nehrî’deki evine davet ederek geniş katılımlı bir toplantı düzenler. Başkaldırı kararı bu toplantıda alınır.

Başkaldırı kararı alındıktan ve görev dağılımı yapılır ve hazırlıklara başlanır. Bu hazırlıkları büyük bir heves ve enerji ile yapanların başında Mangur Aşireti lideri Hamza Ağa gelir. Hamza Ağa’nın hazırlıkları İran hükümetini fazlasıyla tedirgin eder ve ona karşı Mahabad kentinde tedbirler almaya koyulur.

Şêx Ubeydullah’ın oğlu Şêx Abdülkadir (1925 Kürt hareketi nedeniyle Diyarbakır’da idam edilir.) Hamza Axa’ya destek için bin kişilik bir birlik gönderir. İran sınırında bulunan Barzaniler de önemli bir sayıda gönderilen bu birlik içinde yer alırlar. Ayaklanma ilerledikçe yeni aşiretler Hamza Axa’nın komutası altında toplanır. Mamaş Aşireti ve Zeza Kürtlerini de ikna eden Hamza Axa yeni güçlerin katılmını sağlar.

Hareket başladıktan sonra Şêx Abdülkadir ve Hamza Axa önderliğindeki kuvvetler, İran sınır birliklerinden herhangi bir direnişle karşılaşmadan Mergaver bölgesine varırlar. Burada bazı diğer küçük aşiretlerden de beş yüz kadar savaşçı Mahmud Axa’nın liderliğinde Hamza Axa’nın birliklerine katılır ve bu güçlar Şino’ya doğru harekete geçerler. Orada da dört yüz kişi harekete katılır. Lahican’a ulaştıklarında Piran Aşireti de onlara katılır ve bu güçlerle ele geçirilen bu geniş bölge için geçici bir yönetim kurulur.

İyi bir örgütçü ve cesur bir savaşçı olan Hamza Axa, İran’ın toplarla destekli düzenli ordusunu yenerek, Zêvar, Mîyandup, Melik-Kanda şehirlerini ele geçirir.

İran ordusu daha toparlanmadan Urmiye ve arkasından Tebriz’i el geçirme olanağı varken Şêx Ubeydullah’ın Dr. Cochran’ın telkinlerine uyarak saldırıya geçmemesi, İran devletinin ordusunu toparlamaya, yeni destek kuvetlerini ağır silahlarla bölgeye göndermesine imkân verir.

İran’ın düzenli ordusunun sayıca üstünlüğü, silah ve cephane zenginliği, Kürt güçlerinin düzenli ordu savaşı konusunda taktik ve stratejik bilgi eksikliği savaşın İran güçleri lehine dönmesine yol açar. Bunun yanında başka nedenlerle Kürt güçlerinin başta elde ettikleri başarılar yok olur ve yenilgiye dönüşür. (Yenilginin nedenleri başlı başına bir tez konusudur.)

1881 Şubat ayında hareket artık yenilmiştir. Şêx Ubeydullah Nehriye çekilmiş ve Osmanlı devletinin büyük baskısı altındadır.

Yenilgiye rağmen Mangur Aşireti reisi Hamza Axa, hiçbir şeyin onu davasından alıkoyamıyacağını söyliyerek direnmeye devam eder ve İran ordusuna ani baskınlarla büyük zararlar verir.

Aslen Şii bir Kürt olan Mahabat valisi Hasan Ali Han, hareketin tamamen bitmesi için Hamza Axa’yı Ramazan Bayramı’nda görüşme yapmak üzere davet eder ve gelirse kendisine bir zarar verilmiyeceğine dair Kur’an’a el basarak yemin eder. Hamza Axa görüşmelerde bulunmak üzere 14 adamıyla birlikte Mahabad’a gider.

26 Ağustos 1881 günü Ramazan Bayramı’nın birinci günü Hamza Axa ve beraberinoekiler büyük bir saygı ve protokol düzeniyle karşılanır. Onun onuruna mükellef bir ziyafet verilir. Yemeklerin yendiği sırada vali bir ara konuk çadırından dışarı çıkar. Bu durumdan şüphelenen Hamza Axa da çadırdan çıkar ama bu anda her yandan dışardan çadıra yaylım ateşi başlar. İçerdekilerin hepsi öldürülür. Hamza Axa ise çadırın dışında askerlerle dövüşmektedir. Anlatılanlara göre o kılıcıyla bir düzine İran askerini öldürür ama sıkılan kurşunlar sonucu şehid olur.

Bir efsane böyle biter ama yarım asır sonra onun gibi biri olan Broyê Heskê Têli tarih sahnesine çıkacaktır.