Ali Kemal Yıldırım

Aşağıdaki yazı Gernot Windfuhr’ün redekte ettiği ‘’The İranien Languages’’ [1]adlı çok sayıda uzmanın emeği ile oluşmuş geniş çalışmadan çevrilmiştir.

Sadece dil konusunda değil, dilin tarii  hususunda da oldukça yararlı bilgiler içeren kitabın 5-18 sayfalarının çevirisini aşağıda okuyuculara sunuyorum.

IRANI DILLER

DIYALECTOLOGİ VE KONU

Redekte Gernot Windfuhr

1 BAŞLANGIÇ

İrani diller; bugün Batıda Türkiye’nin Orta Anatolia bölgesinden Suriye ve Irak’a, Doğuda ise, batı Pakistan’dan Çin’in Otonom Uygur Bölgesi’nin batı sınırlarına dek konuşulmaktadır. Kuzeyde, Merkezi Kafkasya’da Osetçe ve Yaghnobi ve de Orta Asya’da Tajikistan’da Farsi Tajikçe olup; Güney de, Uman’ın Mazandam yarımadasında, Kumzari bölgesi hariç, İran körfezi ile çevrelenmektedir.

Tarihsel olarak, yeni İran safhası, İran'ın konuşulan topraklarının M.S 7. asırda İslamlaşması ile örtüşüyor. Orta İran dönemi M.Ö üçüncü yüz yılda başlar. En eski dönem M.Ö 2000 yılının başlarına kadar gider. İrana ait en eski belge; M.Ö 522 yılında 1.Darius’a ait eski Fars dilinde yazılmış İran platosunun Mezopotamya’ya açıldığı Kermanşah ana yolu üzerinde bulunan Behistun kaya yazıtlarıdır.

1. Menşei: Orta Asya Unsuru

Son birkaç on yıldaki araştırmalar Proto-Indio-Irani dillerin Doğu Avrupa steplerinde ortaya çıktığını (Pit-Grave kültürü, yaklaşık olarak M.Ö 3500-2500) gösteriyor. Açıkki bunlar oradan doğuya güney Ural steplerine ve Volga boylarına (Potapovo kültürü, M.Ö 2500-1900) ve oradan Orta Asya’ya (Andronovo kültürü, M.Ö 2200 yılından itibaren) göçtüler. Bu aşamada bunların şimdiden iki grup oluşturdukları görünüyor: kuzeyde Proto-İraniler ve indio- Aryanlar güneyde. Bunlar, kuzey Hindistan, Elam ve Kuzey Mezopotamya ile eski ilişkilere sahip Bactria-Margiana’nın proto-kentsel nüfusu ile karşılaştılar (Oxus kültürü olarak da bilinen Arkeolojik Compleksi BMAC). Bunlar asimile edip, öne çıktılar ve dönüştürdüler, böylece Hint-İrani olmayan elementler içinde çekici oldular. Süreç içersinde bunlar, korunaklı çiftliklerde(qala) oturan zengin toprak sahipleri (khãn) tarafından yönetilen khanate (Xanlık, Hanlık B.N) denilen yeni bir sosyal yapı geliştirdiler.

M.Ö 2000 yılından sonra, muhtemelen daha kuzeydeki İranilerin baskısı ile güneydeki İndio-Aryanların çoğu, olası olarak Afganistan üzerinden, güneye Hindistan aşağı kıtasına (Panjab); İran platosu üzerinden güney batıya  kuzey Mezopotamya’ya (Mittani kırallığı) göçtüler. Arkasından diğer İraniler de İran Platosuna girerek çevreye yayılıp, her ikisi de, İran ve Afganistan ve de Hint aşağı kıtasının sosyo politik yapısı üzerinde kalıcı etkiler yapacak olan, dilleriyle ile birlikte yeni bir sosyal yapıyı getirdiler.

Linguistic (dilsel) olarak, aşağı Orta Asya’nın proto-kentsel uygarlıklarında, İndeo-Avrupai olmayan dillerle kurulan bu kültürel ilişkiler; İrani ve İndio-Aryanlar’ın sözlüğünce paylaşılan farklı katmanlı ödünç kelimeler bıraktı (Lubotsky 2001).

İranlılar, kendi hesabına, M.Ö 1500 yılından itibaren daha fazla büyük kültürel değişiklikleri yansıtan zirai BMAC kompleksindeki muhtemelen sonraki Yaz I kültürü olarak adlandırılan kültür ile ilişkilendirilebilir. Onlar belli ki Orta Asya’da kaldılar ve sadece M.Ö 2000 yılının sonunda İran Platosuna dağılmaya başladılar.

Asuri kralı III Shalmanserİn (hükümdarlığı m.ö 858-824) kayıtlarına göre, M.Ö 8. Yüzyılın ortalarına doğru bölgede Med ve Fars aşiretleri; (Mada ve Parswa) epey bir nüfus oluşturur, bunlar İran Kürdistan’ındaki Zagros dağlarının İrani dilini konuşmayan yerli toplulukları arasına yerleşmişlerdi. Minorsky (1957:78) Kürdistan’da Solduz’a yakın ufak bir köy olan Qal’e Paswē’nin, İrani yerleşime (Zadok 2001; 2002 ile de karşılaştır) ait izler barındırdığını tespit etti. İran platosunun Güney batısına yerleşmiş olan Parswa aşiretinin halefleri Achamemenid (Akamaniş) imparatorluğunu (yaklaşık MÖ 558-530) kurdu ki, onu izleyen Sasani dönemi  (m.s 224-651) ve izleyen dönemde, diğer geniş İrani sahada Pers dominansı ile sonuçlandı.

İran platosu artan ölçüde İranileşirken, Yunanlılar tarafından İskitliler (Schytians) ve Akamanişler tarafından Saka olarak bilinen İrani aşiretler; kuzeyde güney Rusya’dan Orta Asya’nın ötesine dek