KÜRDISTAN VE KÜRT SORUNU
IL CURDISTAN E LA QUESTIONE CURDA
Büyükelçi AMEDEO GIANNINI
KÜRDISTAN VE KÜRT SORUNU
Italyanca`dan çeviri düzenleme:
Veysi AYDIN
Çevirmenden kısa bir açıklama:
İnternette bazı arşivlerde yaptığım araştırmalarda, çok eskilerden beri farklı dillerde Kürtlerle ilgili sayısız haber, araştırma ve benzeri kaynak bulup arşivledim. 17. yüzyılda İtalya’da bir rahip tarafından Kürtler üzerine bir doktora çalısması yapıldığını görünce, tahminen iki yıl önce İtalyanca öğrenmeye karar verdim. Yoğun bir dil öğrenmeden sonra nihayet azı belgeleri çevirebildim. Bu doktora tezini de umarım kısa sürede Siz okurlara sunacağım.
Tabi o zamanki yazarların, araştırmacıların bilgilerinin bugünkü düzeyde olmadığını, yanlış bilgiler de içerebileceğini aklınızda bulundurmalısınız.
Bu makale, Mehabad Kürdistan Cumhuriyeti’nin kurulduğu dönemde diplomat olan bir İtalyan tarafından kaleme alınmıştır. O dönemin canlı tanığı olup, devletler arası ilişkilerı yakından tanımış ve takip etmiştir. Bu günlerde Mehabad Kürdistan Cumhuriyeti’nin kuruluş yıldönümü vesilesiyle, umarım bazı okurların ilgisini çekebilir.
Çeviride bazı eksiklikler olabilir. Bunu umarım anlayışla karşılarsınız. Bu makaleyi internette tarihin derinliklerinde kaybolmaktansa, okurlara sunmayı yeğledim. Makalenin içeriğini olduğu gibi çevirdim. Herhangi bir ekleme, düzeltme gereği görmedim.
Veysi AYDIN
ÖZET
KÜRDISTAN VE KÜRT SORUNU
- Kürdistan, Kürtler, Kürt hareketi.
- Sevr Antlaşması'nda Kürdistan.
- 1922-1939 yılları arasındaki Kürt hareketi.
- İkinci Dünya Savaşı'nda Kürt sorunu.
- SSCB planında bağımsız Kürdistan -
- İkinci Dünya Savaşı'ndan günümüze Kürt hareketi. -
- Sonuclar
1.
Kürtler, hemen hemen tamamı Müslüman olan Aryan kökenli göze çarpan bir nüfus kitlesidir (1) ve küçük izole gruplar dışında, Van Gölü'nün kuzeyinde ve güneyinde iki eşit olmayan kütleye dağılmıştır (2).
İran ve Osmanlı İmparatorluğu arasında sık sık yaşanan çatışmalarda (on altıncı yüzyıldan itibaren) iki devlet arasında bölünmüş kaldılar. İkincisinde, Dicle ve Fırat'ın yüksek vadilerinde, Urmiye Gölü'nün (Pers Azerbaycanı) kuzey ve güneybatısındaki ilk kısımda kompakt kütleler kaldı. Bu nedenle sınır bölgelerinin nüfusu, yani Devletin savunması için son derece hassastır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Kürtleri kendilerini sürekli ajitasyon içinde tuttular ve tehdit edici hale geldiklerinde, hareketleri Osmanlı tarzında, yani acımasız katliamlar ve liderlerin örnek infazlarıyla bastırıldı; Özellikle önemli olan, 1834 ve 1840'ın cezai seferleriydi. Bununla birlikte, Jön Türk devrimi (1908) vesilesiyle Kızıl Sultan tarafından Kürt oluşumları (Hamidiye sesi) kuruldu ve genç Kürtler Yunanlılara karşı Kemalist mücadelelere katıldı (1921-1922), böylece Türklere Lozan konferansında "Kürt sorunu" olmadığını ilan etmeleri için bir neden verdi.
Öte yandan, teyit edilen Kürt topraklarında, Ermenilerle (toprakların Ermeni olduğu) karıştıkları ve Ermenilerin düşman oldukları ve çoğu zaman Ermenilerin de aynı topraklarda çatıştığı Çerkeslerden daha az olmayan vahşi zulümler oldukları akılda tutulmalıdır.
Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra, Arap toprakları Türkiye'den ayrıldı, yeni sınırlar eski Osmanlı İmparatorluğu'nun Kürtlerini üç parçaya böldü: en önemlisi Türkiye'de ve en az önemlisi Suriye'de kaldı, üçte biri Irak'a, esasen Musul topraklarına, Türkiye ile Irak arasında tartışmalı hale geldi ve daha sonra kesin olarak ikincisine tahsis edildi.
Ortadoğu milliyetlerinin uyanışında, Osmanlı İmparatorluğu'nun alacakaranlığında bir Kürt hareketi oluşmuştu. Büyük bir bilim adamı grubu tarafından ısrarlı bir ilgiyle yürütülen dil çalışması (3), Abdurrahman'ı
- Sadece Oramar ve Şemdinan'da (Urmiye'nin güneyinde) yaklaşık 32.000 Hıristiyan Kürt var. Diğerlerinin hepsi Müslümandır, ancak İran'dan gelenler kapalıdır, eski Türk topraklarından gelenler ise Hanefiler veya Şafilerdir.
- Liderlere göre, Kürtlerin nüfusu 8-9 milyon olacaktı, ancak daha muhafazakar hesaplamalar onları 3-3 buçuk milyona indirdi.
- Jaba, Chodzo, Justi, Hutum-Schindler, Mann, Soane, Lerch, Nikitine, Minorsky, vb. Kürt dili, geniş Keldani, Ermeni, Türk ve Arap etkileriyle Farsça'dan türemiştir.
1898 yılında Konstantinopolis'te kurulan Kurdistan gazetesini, 1908-1913 yılları arasında Osmanlı Hükümeti'nin tam bir hoşgörüsüyle Katawi (Hetawi) Kurd ve Arghi (Agıri) Kurdan izledi. On dördüncü yüzyıldan beri bir Kürt edebiyatının var olduğu ve Selahaddin Eyyubi'nin Kürt bir babanın oğlu olduğu iddia edildi. Bu nedenle, Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden önce bile bir hareket vardı. Bununla birlikte, Kürt Bağımsızlık Komitesi ancak çatışmanın sona ermesinden sonra kuruldu ve esasen Ermeni karşıtı bir işleve sahipti, çünkü Kürtler Ermenilerin yanı sıra Süryani Keldaniler tarafından da talep edilen topraklarda bulunuyor ve her ikisiyle de hiçbir zaman arkadaş olmadılar. Kürt bağımsızlığı sorununu gündeme getirmek, beş devletin çıkarlarına dokunduğu ve sınırlarını belirlemeyi zorlaştırdığı için Türkiye, Ermenistan, İran, Suriye ve Irak ile anlaşmazlıklara yol açan bir sorunu gündeme getirmekle eşdeğerdi ve çözülmesi gereken birçok başka zorluk ekledi ve buna gerek yoktu.
Özerk bir Kürdistan hiçbir zaman var olmamıştı. Sadece Kürtlerin yaşadığı bir bölgeyi kesin olarak tanımlamak için, yalnızca tarihsel referansların (göreceli bir öneme sahip olan ve yalnızca uygun olduğunda ileri sürülen) değil, aynı zamanda yalnızca Kürtlerin veya ağırlıklı olarak Kürtlerin yaşadığı bir bölge de eksikti. General Şerif Paşa'nın (2 Mart 1919) bir Kürt delegesi olarak Barış Konferansı'na sunduğu memorandumda şöyle deniliyordu: "Etnografik açıdan Türkiye Kürdistanı'nın sınırları, Kafkasya sınırında Zivin'in kuzeyinde başlar ve batıya doğru Erzurum, Erzingan, Kemah, Arap, Besni, Siverek üzerinden devam eder; güneyde sınırlar Harran, Singiar/Şengal tepeleri, Tel Afar, İrbil, Kerkük, Süleymaniye, Sinna ile işaretlenmiştir; doğuda Revanduz, Başkale, Vezirkale, yani İran sınırından Ağrı Dağı'na kadar." Bağımsız Kürdistan aynı zamanda Kürt-Fars bölgesini ve Ermenilerin ve Süryani-Keldanilerin iddialarının dayandığı vilayetlerin çoğunu da içerir, bu da sekiz ila dokuz milyon arasında göze çarpan bir nüfusun neden kurucu devlete atfedilebileceğini açıklar (1). Söz konusu memoranduma göre, Kürtlerin çoğunlukta olduğu tüm bölgeler (yabancı yığılmalar için özel bir statü dışında) Kürdistan'a atfedilecek ve sadece sığır yetiştiriciliğiyle geçinen Kürtlere ekonomik sefaletten korunmak için yaz ve kış otlatmaları için yeterli arazi tahsis edilmesi gerekliliği dikkate alınacaktı.
Geldiğimiz noktadan bir sonuç çıkarılacak olsaydı, şunu söylemek zorunda kalırdık:
- birkaç devletin hassas bir sınır bölgesinde, sığır yetiştiricileri, son derece hareketli bir Kürt nüfusu var;
- Çerkesler için de geçerli olan, münhasıran veya esas olarak bir Kürt bölgesini tanımlamak zordur.
Kökenlerini tespit etmek zordur ve hiçbir şey başında eski bir Türk generali olduğu gerçeğini söylemez. Öyle görünüyor ki, bir zamanlar Türkler, Ermeni ve Asurlu Keldanilerin iddialarına karşı bunu yükselttiler, ancak bu onların aleyhine dönebilir.
(1) Krş. benim cildim: Doğu Sorununun Son Aşaması, 2. baskı. Milano, 1940, s. 195 vd. ve Memorandum sur les révéndications du peuple curde, Paris, 1919; ALY EL GHAIATY, Les révéndications curdes in Corr. d' Orient. , 1919, s. 355 vd. (Şerif Paşa ile röportaj).
Bir İngiliz girişiminin daha sağlam temellere dayandığı görülmektedir. Sevr'deki barış görüşmelerinde, göreceğimiz gibi, gelecekteki bir Kürdistan'ın koruyucu azizi Büyük Britanya'dır. Fakat bu tutum, Ermeniler ve Süryani Keldaniler lehine de uyguladığı himaye ile nasıl uzlaştırılabilir?
Bu anakronizm etkileyemez. O zamanlar İstihbarat Servisi'nin aynı anda Arabistan ve Arap hareketinin egemenliğindeki rakipler olan İbn Suud ve Hüseyin'e sponsor olduğu akılda tutulmalıdır. İstihbarat Servisi her zaman aynı anda birkaç kart oynar, elinden geldiğince oynar, çünkü İngiliz çıkarlarına uygun olarak en çeşitli ve karşıt durumlarla yüzleşmeye hazır olmalıdır.
Hareketin kökeni ve amacı ne olursa olsun, bunun bir kitle hareketi mi yoksa küçük bir elit mi olduğu merak ediliyor. Kuşkusuz bu, geçerli olan ikinci hipotez olduğu yanıtını verebilir, çünkü Kürt kitleleri, onlara önderlik eden ve takipçilerinden genellikle kör ve mutlak bir güven alan birkaç lider tarafından domine edilir.
Ancak bir kerede bu sorunun çok az önemli olduğu da eklenmelidir. Otuz yıl boyunca başlatılan ve beslenen bir hareket, özellikle gelişimi sadece engellenmekle kalmayıp aynı zamanda sert bir şekilde bastırıldığında, örneğin Sevr Antlaşması'ndan sonra Türkiye Ermenileri için olduğu gibi, onu kararlı bir şekilde ezemediğinde, her zaman bir temel oluşturur. "Kürt ulusal hissi"nin varlığından söz etmek zor görünüyor ama öte yandan da "Kürtler arasında ya da Kürtler arasında" belli bir "Kürt dayanışması" olduğu da inkar edilemez. Ancak, Büyük Britanya'nın Sudan'da yaptığı gibi, hareketlerin de çalışkan bir şekilde yaratılabileceği de göz ardı edilemez. Bununla birlikte, bağımsız bir Kürdistan'ın, İngiliz markası altında doğup konsolide olarak, Akdeniz'den Asya'nın kalbine İngiliz nüfuzunu, İngiliz kontrolüne tabi olan kesintisiz bir Akdeniz ve Basra Körfezi devletleri dizisiyle (Filistin, Ürdün, Irak, Kürdistan) getireceği akılda tutulmalıdır.
2.
Barış Konferansı'nın Kürt sorununu ele alması zor gibi görünse de, bunun yerine İngilizlerin önerilerine göre ele alındı ve karara bağlandı. Sevr Antlaşması'nın (1) kabulünden önceki müzakereler üzerinde çok fazla durmadan, bunun Kürdistan'a özel bir bölüm ayırdığını (Madde 62 ve 64) ve kısa sürede bağımsızlığa dönüşebilecek özerkliğini tesis ettiğini hatırlatmakla yetineceğiz.
Antlaşmanın yürürlüğe girmesinden itibaren altı ay içinde, İngiliz, Fransız ve İtalyan Hükümetleri tarafından atanan üç üyeden oluşan bir Komisyon, Fırat'ın doğusunda, Ermenistan'ın güney sınırının güneyinde (belirlenecek) ve Türkiye'nin Mezopotamya sınırının kuzeyinde yer alan Kürt unsurunun egemen olduğu bölgeler için bir yerel özerklik projesi hazırlayacaktı. Kararlar oybirliğiyle alınmalı ve anlaşmazlık durumunda hükümetlere havale edilmeliydi. Taslak, azınlıklar, özellikle de Asurlular için garantiler içerecekti. Daha sonra İngiliz, Fransız, İtalyan, İran ve Kürt temsilcilerden oluşan bir Komisyon, İran sınırına denk geldiği yerde Türkiye sınırında düzeltmeler yapılıp yapılmaması ve ne gibi düzeltmeler yapılması gerektiğini incelemek ve karara bağlamak için yerleri ziyaret edecekti (md. 62).
- Ayrıntılar için bkz. Alıntı yaptığım çalışmam: Son Aşama, vb.
İki Komisyonun müzakereleri, tebliğlerinden itibaren üç ay içinde Osmanlı Hükümeti tarafından yürütülmeliydi (md. 63).
Antlaşmanın yürürlüğe girmesinden itibaren bir yıl içinde (iki Komisyonun önceden hazırlanmış projelere erişimleri olmadıkça çalışmalarını bir yıl içinde tamamlama ihtimalinin düşük olduğu göz önüne alındığında bu süre kısadır) Kürt nüfusu, nüfusun çoğunluğunun Türkiye'den bağımsızlıklarını istediklerini göstermek için Milletler Cemiyeti'ne başvurmuşsa, Milletler Cemiyeti Konseyi, halkın bağımsızlıktan yararlanmaya muktedir olduğunu düşünür ve bu bağımsızlığın onlara verilmesini teklif ederse, Türkiye, bölge üzerindeki tüm hak ve unvanlardan feragat ederek, kendisi ve müttefikleri arasında feragati düzenlemek için yapılacak özel bir anlaşma ile bu teklifi uygulamak zorunda kaldı.
Eğer bu vazgeçme gerçekleşmiş olsaydı, İtilaf Devletleri, Kürtlerin Musul vilayetinin kendi içlerinde bulunan kısmına dahil olan bağımsız Kürt Devleti'ne gönüllü olarak ilhak etmelerine engel olmayacaklardı (md. 64).
Özünde, bu nedenle, Kürdistan hemen Türkiye içinde özerk hale geldi, ancak hızla özerklikten bağımsızlığa geçerek İran ve Mezopotamya'ya doğru yuvarlanabilirdi. Sonuç, kabaca, Küçük Asya ile Asya arasındaki omurgayı oluşturacak uzun ve düzensiz bir bölge olacaktı.
Kısacası, Orta Doğu'da başka bir İngiliz mandası yaratma olasılığı ortaya çıkıyordu.
Bilindiği gibi, Kemal'in zaferiyle birlikte Sevr Antlaşması yürürlüğe girmedi ve 1922'de yerini artık Ermenistan veya Kürdistan'dan bahsedilmeyen Lozan Antlaşması aldı, böylece Kürtler dört komşu devlet (Türkiye, İran, Suriye, Irak) arasında bölünmüş kaldı. Sykes'ın (1) hesaplamalarına göre Türkiye'de iki milyon, İran'da 75.000, Ermenistan'da 80.000 Kürt kalmıştı. Irak'ta 50.000, Suriye'de yaklaşık 20.000. Ermenistan'ın düşmesiyle birlikte Türkiye'deki Kürtlerin sayısı arttı. Ancak bunlar ikinci dereceden hesaplamalardır.
Aksine, Türk delegasyonunun, Kürt anıtında belirtildiği gibi, Kürt nüfusunun dağılımının doğruluğuna itiraz ettiğini belirtmekte fayda var. Kürtler, Ma'muret ül'-Aziz vilayetinin kuzey kısmını oluşturan Dersine Sancak'ında, vilayetin geri kalanı ve Diyarbekir vilayeti ise Türk'tür. Kürtler, Bitlis ve Van vilayetlerinde ve Musul topraklarının İran'a yakın olan kısmında eşit derecede yoğunken, aynı vilayetin bir parçası olan ve Kürdistan'ın eteklerinde bulunan Irbil, Altan Köprü ve Tuzhurmati ilçeleri çoğunlukla Türk'tür.
3.
Kürt hareketi bir kez heyecanlandı mı, onu bitirmek kolay olmadı. Dört komşu devletin raporlarına göre, Kürtlerin sınır bölgelerindeki ve geçirimsiz bölgelerde, yollarla yetersiz donatılmış, hızlı ulaşım araçlarıyla erişilemeyen, Kürtlerin kolayca hakim olduğu, yerlerde uzman olan ve onları gezmeye alışkın olan merkezi konumuydu. Kürt hareketleri karşısında Türkler kaba ve amansız davrandılar. 1924-1926 yıllarında Diyarbekir bölgesinde ve 1931 yılında Erzurum bölgesinde onlara karşı yapılan seferler kanlı ve acımasızdı ve
(1) Halifenin son mirası olan Londra, 1916.
Türkiye'nin tehlike anında derhal harekete geçip Pers topraklarına sığınabileceğini ve onları itaat altına almalarını engelleyebileceğini savunarak İranlarla bir anlaşmazlık başlattı. İki ülke arasındaki iyi ilişkilerin sürdürülebilmesi için, sınırların düzeltilmesi gerekiyordu (23 Ocak 1932 tarihli antlaşma), ancak bu antlaşma etkisiz kaldı (1).
İran, Türkiye'nin sınırlarını kapatmak ve güvence altına almak için Küçük Ağrı Dağı'nın (Küçük Ararat) ve Aybey Dağları'nın yanı sıra Kotur bölgesindeki diğer noktaların tüm mülkiyetini (Bağırghe topraklarının bir kısmına karşı) Türkiye'ye bıraktı, böylece sadece kendi topraklarında isyancıların hareketlerini bastırabilecekti. 1934'te bölgeye vali olarak atanan General Abdullah Alp Doğan, polis operasyonlarının kolay ve hızlı bir şekilde yürütülmesi için demiryolu bağlantılarının, köprülerin ve bağlantı yollarının gerekli olduğunu savundu. Çalışma planı onaylandı, ancak Kürtler askıya alınmalarını istediler ve oylarını kabul etmeyerek yeni bir isyan başlattılar (1936), Türkler için ciddi zorluklar çıkardı, çünkü yüksek dağlara götürüldü ve Koçuşağı kabilesinin şefi Sayit Rıza gibi cesur şefler tarafından yönetildi. Elaziz'de gerçekleştirilen bazı idamlar durumu değiştirmedi. Erzurum bölgesindeki ve İran sınırlarında (Ararat dağları) huzursuzluğun bastırılması sırasında, yurtdışında ve hatta Amerika Birleşik Devletleri'nde de şubeleri olan ve sübvanse edildiğinden şüphelenilen Hoybun (veya Khoybun, bağımsızlık) adlı gizli bir dernek keşfedildi.
1936-37 yıllarındaki karışıklıklar Doğu Anadolu'daki bazı vilayetlere yayıldı ve ordunun büyük birliklerinin Dersim bölgesinde görevlendirilmesi ve askeri rejime tabi kılınması gerekti. Vilayetin adı Tunceli olarak değiştirildi. Havacılığa başvurmak bile gerekliydi ve bu operasyonlarda havacı Sahiha Guenkcen (Gökçen) özellikle kendini ayırt etti. 14 Haziran 1937'de İsmet İnönü, Millet Meclisi'ne sükunetin sağlandığına dair güvence verebildi. Bununla birlikte, başka bir radikal çareye, yani Kürtlerin Orta ve Batı Anadolu'ya nakledilmesi, onları Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelere dağıtmaya başvurmak gerekli görünüyordu. İsyanları bastırmak için verilen mücadelelerde Kürtlerin önemli ölçüde yenilgiye uğratıldığı da akılda tutulmalıdır (2).
Irak'taki Kürtler, 1924 ve 1932 yılları arasında özerklik elde etmek için ve genellikle yerel şeflerin ve lordların inisiyatifiyle ajitasyon yaptılar. En ciddi olaylara Barzan şeyhleri (1932) neden oldu ve Irak silahlı kuvvetleri ve İngiliz hava kuvvetleri tarafından sert bir şekilde bastırıldı. 1932'de Irak'ın Milletler Cemiyeti'ne kabul edilmesi vesilesiyle azınlık durumları belirlendi (3). Kürt liderler, Süleymaniye, Erbil ve Kerkük livalarının tamamen Kürt.
- 1927 nüfus sayımında Kürtler, Türkiye'nin tüm nüfusunun on üçte birini oluşturuyordu (1.184.146).
- Krş. Ligue Nationale Kurde, Les massacres kurdes en Turquie, Le Caire, 1928; B. CHIRGUH, La question kurde, Paris, 1933; F. T., La question kurde in Asie française, 1930, s. 307-313; Modern Doğu, 1920-1939.
- Krş. C. S. EDMONDS, Güney Kürdisch Abibliography, 1920-1930, Journal of the Central Asian Society », 1937 (XXIV) s. 487- 497; A. Y. TOYNBER, inter. affairs 1934, Londra, 1935, s. 122-134. Ayrıca Manda Gücü'nün Manda Komisyonu'na sunduğu yıllık raporlara ve 31 Ağustos 1930 tarihli dilekçeye bakınız (The Near East and India, 25 Eylül 1930'da yayınlanmıştır; Oriente moderno, 1930, fasc. 10'da çoğaltılmıştır).
Bunun yerine, azınlıklara yönelik olağan muameleyi ve kültürel alanda (Kürtçe'nin kullanımı ve öğretimi) tavizler elde ettiler. O zamandan beri, İngiliz mandası sona erdiğinde, durumlarının yeni bir kötüleşmesinden korkan tüm azınlıklara neden olan olaylar dışında başka bir olay olmadı.
İran'da, Kürt kitlesi (çoğunluk nüfusuyla aynı ırktan) yüzyıllardır devlet yaşamının bir parçası olmuştur ve ancak Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünde, İngilizler de aralarında bağımsızlık için kampanya yürüttüğünde ajite edilmiştir. Rıza Han, gerçekleştirdiği ulusal yenilenmede, büyük ölçüde, 1907 İngiliz-Rus anlaşmalarına göre, Rus nüfuz alanına dahil edilen Kürtlerle ilgilendi, bu da göreceli bir etkiydi. Kuzey Kürdistan'da (pitoresk ve bereketli vadiler bakımından zengin) başkent Sanandaj'ı (eski Senneh) ve güney Kürdistan'da (petrol alanları bakımından zengin) Kirmanşah'ı (dördüncü yüzyılın eski Sakson şehri) Kirmanşah Oil C'nin büyük rafinerilerinin bulunduğu yeri yeniden kurdu. Kürtler, Horasan'daki küçük bir nakil grubu (on sekizinci yüzyıl) dışında, Zagros'un iki tarafını da esasen işgal ettiler (1).
Kuzey Suriye'deki Kürtler (yaklaşık yirmi bin), özellikle el-Gezirah'ta, büyük ölçüde Türkiye'den göç ettiler ve Suriye'yi yönettikleri karmaşık manevralarda Fransızlar tarafından korundular. Suriye'de Kürt hareketinin merkezi olan Kürt Derneği'nin kurulması bu koruma sayesindedir (2). Sorun, Suriye'de, çok daha büyük öneme sahip nicel yönleri olan diğer üç devlette olduğu kadar önemli bir şekilde ortaya çıkmıyor.
İkinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde, Batılı güçlerin hiçbiri, Ortadoğu'daki tüm durumu derinden rahatsız edecek olan Kürt sorununu gündeme getirmek veya heyecanlandırmak gibi bir çıkarı yoktu. Ancak İstihbarat Servisi, Kürt hareketini ihmal etmedi, özellikle de SSCB Almanya'nın düşmanı haline geldiğinde ve İran'ın savaş dışı işgaline katıldığında, Kafkasya'daki iki Sovyet devletini, Ermenistan'ı ve Azerbaycan'ı etkileyen ve Ermeni-Kürt çekim alanını temsil eden Azerbaycan'ı işgal eden 1907 anlaşmalarına göre tam da nüfuz alanına yerleşti. Bu etkinliğin etkilerini göreceğiz.
4.
Türkiye, 1939 ihtilafı patlak verdiğinde tarafsızlığını ilan etmiş olmasına rağmen, sınır bölgelerini ve dolayısıyla Kürtlerin yaşadığı bölgeleri de sıkı bir şekilde korumuş, özellikle İran sınırına doğru, bir saldırının gelebileceği sabit ve hareketli savunma çalışmaları yürütmüştür. Tehlike, Kürt ya da İngilizlerden daha çok, Kürt milliyetçiliğini heyecanlandıran SSCB'den geldi. İstihbarat Servisi de sadece Türkiye'nin tutumunun değişebileceği için değil, aynı zamanda herhangi bir Sovyet sürprizinden hoşlanmadıkları için de tetikteydi. Bu nedenle, hem Sovyet hem de Türk sürpriziyle yüzleşmeye hazırlıklı olmalıydı, ancak bu daha az olası görünüyordu. Öte yandan, Sovyet yetkililerinin İran Azerbaycanı'ndan çekilme konusundaki inatçı direnişi, Türk ve İngiliz endişelerini haklı çıkardı. Nihayet Sovyet kuvvetleri Azerbaycan'dan çekildiğinde bile, Türkler Anadolu sınırında bu ihtiyati gözetleme önlemlerini sürdürdüler ve titizlikle uyguladılar
(1) Krş. 1927'ye kadar olan bibliyografya, A. T. WILSON, A Bibliography of Persia, Londra, 1927 ve M. MONTERISI, Iran, Milan, 1941.
(2) Krş. P. Randor, Les kurdes de Syrie in La France méditerraneénne et africaine VIII, 1928, s. 167 ve XXVIII, 1948, s. 165.
Kürtler üzerinde kontrol. Her halükarda, İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında, Lozan anlaşmalarından sonra, yani 1922'ten bu yana hala aynı olan Kürtlerin durumunda hiçbir şey değişmedi. O halde, SSCB'nin İran Azerbaycanı'ndan çekilmesinden sonra bile devam eden Türk endişelerinin nedenleri nelerdir?
5.
Moskova Hükümeti'nin üç Kafkas Devleti lehine izlediği milliyetçi politikayı aklımızda tutmalıyız (1).
Kars Antlaşması (13 Ekim 1921) ile Kars ve Ardahan'ın Ermenistan tarafından kaybedilmesi SSCB tarafından kabul edilmiş (2) ve böylece savaş öncesi sınırlara dönülmüşken, Sovyet Hükümeti'nin yaklaşık otuz yıl sonra Gürcistan ve Ermenistan'ın vazgeçtiği toprakları geri alma emellerine yeniden başladığı ve Azerbaycan Devleti'ni İran Azerbaycanı ile tamamlamayı arzuladığı bilinmektedir. Bu toprakları elde ederek, üç cumhuriyetin topraklarını, karşıt özlemlerini uzlaştırmak ve anlaşmazlıklarını kesin olarak çözmek için kolayca yeniden düzenleyebilir ve üç halka, Sovyetlerin milliyetleri korumasının endişesi ve etkinliği konusunda daha fazla kanıt sağlayabilirdi. Bağımsız bir Kürdistan derhal üç Kafkas devletinin sınırı haline gelecek ve İran Azerbaycanı'nın yeniden şekillendirilmesinde Kürtlerin özlemleri kolayca dikkate alınabilecekti. Sovyetlerin işareti ve himayesi altında oluşturulan bağımsız bir Kürdistan ya da daha doğrusu yeni bir uydu Halk Cumhuriyeti'nin avantajları olacaktır:
- Küçük Asya'ya tüm erişim haklarını elde tutmak;
- Irak'ın petrol bölgelerine nüfuz etmek.
Kürt Halk Cumhuriyeti'nin görünüşte özerk mi kalması yoksa doğrudan Birliğe mi entegre olması gerektiğine karar vermek zaman ve fırsat meselesidir. Bu, bilindiği ve tespit edildiği kadarıyla, Sovyet planı olacaktır. Bununla birlikte, Rus kaynaklarından alınan bilgilere göre (Pravda 20 Nisan 1947) Kürt hareketini körükleyen, petrol yataklarını ele geçirmek için sadece bağımsız bir Kürdistan değil, aynı zamanda Amerikan himayesinde daha büyük bir Kürdistan kurmak isteyen ABD'dir. Bununla birlikte, bu Amerikan eğiliminin hiçbir şekilde kanıtlanmadığı ve hatta kanıt eksikliği olduğu belirtilmelidir, çünkü Amerikalılar tarafından her yerde petrol kaynaklarını ele geçirmek için genel olarak izlenen manevralar açıkça çok geneldir.
6.
Gerçek şu ki, Kürt hareketi devam ediyor ve her hareket sadece bir destek kaynağı değil, aynı zamanda bir finansman kaynağı da bulmak zorunda. İsyanlar, ayaklanmalar, onlara ev sahipliği yapan dört eyalette, şimdi küçük, şimdi büyük olan burada ve orada alevleniyor. 1945'te Molla Mustafa el Barzani Irak topraklarında isyan etti. İran'a sığındı, ancak yeni karargahta da isyan etti (1947) ve yenildi, Irak'a dönmek için af çıkarmaya çalıştı. Bunu elde edemeyince iki bin aileyle birlikte İran, Irak ve Türkiye arasındaki dağlık sınırlara çekildi (3).
(1) Bkz. benim çalışmam: SSCB'deki Kafkas Devletleri (aynı dergide çıkacak).
(2) Bkz. alıntı yaptığım cilt: Son Aşama, vb., s. 191 vd.
(3) Bkz. Temps present, 1946'daki makale; W. G. ELPHINSTON, « International affairs , 1946; The Economist'te Bağımsız Kürdistan », 11-Mayıs-1946; A. MARTINI, Medio Oriente, l' incognita kurda in Politica estera », 1946.
1947'de Muhammed Hilmi Bey, Kürt Demokrat Partisi'nin bir temsilcisi olarak BM Genel Sekreteri'ne bir mektup göndererek Sevr Antlaşması'nda Kürtlere bağımsızlık verilmesi taahhüdünü hatırlattı. Türk kaynaklarından alınan bilgilere göre (Cumhuriyet, 2 Ekim 1947) basın bildirisi Moskova'daki Sovyet Büyükelçiliği tarafından yayınlanmıştı. Aynı yılın Aralık ayında Suriye'de bir Kürt kongresi toplandı ve Rusya Kürtleri ile Türkiye'deki Kürtler katılacaktı. Son üç yılda Irak ve İran'da Kürt silahlı çetelerin neden olduğu olaylar ve hareketler yaşandı. Görünüşe göre bunlar gerçekleşmiş gibi görünmüyor ya da en azından, Hükümetin kabul ettiği önlemler göz önüne alındığında, neredeyse hiç gerçekleşemeyecekleri Türkiye'de ilgili değiller. Kürt hareketi ve Sovyet propagandasından endişe duyan Pers hükümeti, 1950 yazında Kürtlerin silahsızlandırılmasını emretti. Cıwanrodi kabilesi (15.000'den fazla kişi) ajitasyona girdi ve isyana devam etti. Irak sınırında (Kermausbruch'ta) göçebe bir kabile olduğu için Pers hükümeti örnek bir şekilde hareket etmeye karar verdi ve isyan, hava kuvvetlerinin yardımıyla silahlı kuvvetler tarafından birkaç yüz ölü ve yaralı ile bastırıldı. Kürtlerin yaşadığı dört devlette eşzamanlı bir hareketi kışkırtabilecek bir patlama merkeziyle karşı karşıya olduğumuzu, genel bir çatışma ya da başlangıçta sadece Türkiye'nin dahil olduğu bir çatışma durumunda hesaplanamaz sonuçları olan bir patlama merkeziyle karşı karşıya olduğumuzu belirtmeye gerek yok. Kuşkusuz, üniter bir örgüt olsaydı ve bu nedenle komuta ve eylem birliğine sahip olsaydı, tehlike daha da ciddi olurdu, ancak SSCB topraklarına atıfta bulunmadıkça (ki bu henüz kanıtlanmamış, hatta kınanmamıştır) durum böyle görünmüyor.
Kürt sorunu, Doğu ile Batı arasındaki çatışmanın ve tüm Ortadoğu için son derece hassas bir bölgenin bölümlerinden biridir. Kuşkusuz, son otuz yılda Kürtlerin tartışmalı bölgelerdeki diğer nüfuslarla iç içe geçmesi artmıştır, ancak eğer sorun çözülürse, bu, şu anda devasa boyutlarda nüfus kitlelerini ayırma ve birleştirme konusunda büyük ölçüde pratik yapmış olan SSCB için değil, Batı için ciddi zorluklar yaratacaktır. Bunun karşısında, Kürtlere bir yapı kazandırmak için gerekli olan yeniden düzenlemeler, hareket etmesi gereken kitlelerin miktarı göz önüne alındığında, küçük ve neredeyse ihmal edilebilir sorunlar haline geliyor.
SSCB'nin totaliter savaşı açısından bakıldığında, Kürt bölgesi akılda tutulmayı hak ediyor: Kafkasya ile birlikte, Türkiye ve İran'a, hemen ve ardından tüm Ortadoğu'ya yönelik saldırıların merkez üssünü temsil edecektir (1).
Büyükelçi AMEDEO GIANNINI
- 16 Mayıs 1916 tarihli antlaşmayla Rusya, diğer şeylerin yanı sıra, Fransa ve Büyük Britanya'dan Doğu Ermenistan'a yönelik amaçlarının tanınmasını sağladı (batı Ermenistan Rusya'ya atfedildi), ayrıca Muş-Sert-Geziratibn-Ömer-Amadia-İran sınır hattıyla sınırlı olarak Kürdistan'ın bir parçası olarak tahsis edildi. Rusya'nın çöküşüyle birlikte bu taahhütlere uyulmadı. Bunları, diğer birçok durumda olduğu gibi, Rus amaçlarının Çarlık örneklerini temsil ettikleri için belirttik.
YAZIYA YORUM KAT
Türkçe karakter kullanılmayan ve büyük harflerle yazılmış yorumlar onaylanmamaktadır.