Yusuf Kaynak 

Berdêl: Türkçe'de kullanılan alternatif anlamda değil; Kürdçede berdêl kelimesinin anlamı şudur: 'karşı tarafta başka bir tavrı çağrıştıran, müzakere ve mübadeledir. Kelime değişimi başka bir dilde de aynı anlama gelir. Aynı anlamda bir dilde diğeriyle ilişkili olan bir kelime. Takas, bir şeyin satın alınması için bir başkası tarafından ödendiğinde, takas edildiğinde, değiştirildiğinde, karşılıklı hisse pay.

Alternatif olarak sözcüksel anlamda veya popüler kültürde kızlarının aileleri birbirlerini gelin olarak değiştirirler. İç Anadolu'da bu gelenek ve göreneğe göre evlenmek veya birlikte evlenmek adettendi.

İki erkekle iki kizin evlenmesinin neticesidir: Her iki erkeğin ailesi birbiriyle evlendirme yaparsa bu iki evin kızlarıda kendilerini eş seçecekler, bu bir evlilik tarzının değiş-tokuşudur. Alternatif veya karşılıklıda anlaşılmaktadır. Bazıları buna karşılıklı evlilik diyor fakat bazılarıda öyle olmadığını söylüyor.

Kürt halkının kadim bir geleneği olan Berdêl'in tarihini kimse tam olarak bilmiyor. Kime göre Kürd toplumu sosyolojisinde başlangıcında kan dökülmemesi veya da kana karşılık bu belayi uzlaştırmak içindir ve daha sonraları yoksulluğun pençesinde olan iki aile sadece oğullarını değil ayni zaman da kızlarınıda bu şekilde evlendirmelerine izin verdiklerine şahit olundu. Bu kızların isteğiyle olmuyor, çoğu zaman buna bakılmaksızın ve istemeyerek de olsa Kürd toplumunda realite olmuş bir gerçektir hemde kadim bir gelenektir!. Dayanışma amacı ile oluşan ve halen bazı bölgeler de bir işlevi vardır.

Bunun nedeni bazı bölgelerde kavgaları ve çatışmaları önleyici bir sosyal sorun çözücü fonksiyonu olabilir. Kürdistan'nın her bölgesinde ve parçasında berdêl alternatif evlilik kesin vardir. Türklerin, Arapların ve Farsların böyle geleneği var mı gerçekten bilmiyorum. Bu adet Kürt milletine ait olma ihtimali yüksektir. Modern sosyal bilimlerde bu tür iç evlilikler tasvip edilmiyor, o sadece geri bir feodal çağın eseridir: paranın olmadığı zamanlarda, yapılan evlilik doğal olarak değişimle oluyordu. Yoksulluk, çaresizlik sebebiyle oluşan bir gelenek, bu tür evlilikler şimdi yok denecek derecede az. Kürdlerin yaşadığı bazı bölgelerde berdêl geleneği devam ediyor ve yeni nesil Kürdler bu geleneği sevmiyor, artık sosyal medeni evlilikler yapılıyor. Eski olan bir geleneği kimse yaşatmak istemiyor.

Ailelerden biri oğlunu diğeride kızını bir nevi oğullarını kızlarını bibirine vermesini istedikleri bir evliliktir daha doğrusu yapılan bir tür takas, berdêlli evliliktir. Aynı zamanda, aileler kızlarına veya kadınlara eşit muamele edildiği veya kadına karşı kadının evliliğinden boşanmalarda olabilir ve kız ile oğlanın ayrılmasına da karar verebilirler. Berdêl, zorunluluktan, zorluklardan, bir nevi ekonomik  zorunluluktan oluşmuştur: berdêl muhtemelen paranın geçerli akçe olmadığı zamanlarda oluşmuş; yokluktan parasızlıktan oluşmuş bir tür alternatif çözüm: bekarlar evde kalmayarak kendilerine bir yuva kurduğu, oğulları yüksek bir başlık ödemeden yaptıkları bir tür evliliktir. Anadolu'daki Kürtler geçen yüzyıla kadar halkın büyük bölümü belki yüzde yirmibeşe yakını yokluk ve sefaletin için de idi. Kardeşleri 'üst baş etmek' için İç Anadolu Kürdleri arasında ifadesini bulan bir tür evlilik şekli idi.

İç Anadolu bölgesinin üretim ilişkileri genellinde hayvancılık ve tarımdan ibarettir. Ailelerin maddi durumu elvermediği zamanlarda oğlunu başka fakir bir aile kızıyla evlendirerek karşılığında kendi kızını vererek yapılan evliliktir berdêl. Bir çeşit değişimdir olan, çünkü her iki ailenin de maddi durumları kötü olmasından dolayı bu yolu seçmişlerdir, ailelere düşen bu evlilikte sadece oğullarına ve kızlarına evleri sermek yani yeni çiftlere bi nevi ev döşemektir. Berdêl'li gelinleri daveti yani götürülmesi genellikle ayni günde gerçekleşir, her iki tarafta imkanlar çerçevesinde düğün hazırlığı yapar, düğünden önce kınada yaıplır, karşılıklı iki tarafta akrabalariyle gelirler gelinlerini götürürler. Ayni günde gerçekleşmeyenler de vardır. Berdêl gibi bir evlilikte yani değişimde bekleme gibi bir gelenek yoktur. Hediye değil, takas değil, kan bedeli değil, yoksulluktan, imkansızlıktan doğmuş bir gelenek. Öte yanda erkekler ve kızlar bunu isteyerek yada istemeyerek yapmıyorlar. Bir tür feodal köylü kültürü olduğu için kimse sevgili aramaz, aileler oğullarına bir gelin getirmek uğruna kızını karşılık veriyor, her iki tarafında konusu aynı sorunuda aynıdır. Başka bir deyişle aileler genelde fakir ve birbirlerine muhtaçtır, aksi takdirde başlık parası ödemek zorundadır, yasal bir gelenektir, zaruriyetten doğmuştur, bir tür paranın karşılığı olduğu söylenebilir. Bir geline karşılık/başlık yerine bir gelin veriliyor. Bildiğiniz şekilde yoksulluktan ve sefaletten doğdu. Sevinç ve mutluluktan değil.

Bu geleneğin iyi yanlarının yanında olumsuz yanlarıda muhakkak vardır; örneğin: bu gelinlerden yani eşlerden biri salıverilirse veya küsse baba evine dönse buna göre karşılığı yani berdêl gelin de  kendi baba evine gönderilir. Bu adette teyze oğlu, teyze kızı, amca oğlu, amca kızıda berdêl olabilir; bir yabancının aileye girmemesi için kızlarını yabancılara vermek istemezler, diğer aile de oğluna yabancı gelin almamak için kendi aralarında berdêl usulü ile birbirleri ile çocuklarını evlendirirler. Bazen aileler birbirini tanımazlar onlar da berdêl usulü ile evlenirler. Kız ve erkek tarafı önemli değil. Feodal bağlar tasviye olurken eski geleneklerde tasviye oluyor yerine yeni olanlar geçiyor. Bu Kürdler arasında sık görülen bir gelenekt, artık yok olma yolundadır. Kapitalist ilişkilerin gelişmesi ile birlikte eski geleneklerden berdêl evliliğide değişime uğrayarak yeni zamanin evliliklerine terk ediyor.

Türkler bu tür evlilik kültürüne yabancı oldukları içinde çok sakat anlayışlara sahiptirler. Onlar bu geleneğin özünü kavrayamadıkları için sadece kan davalarına indirgemişler, yani ilkel bir öç alma, intikama karşılık kızlarını böyle bi töreye kurban ediyorlar, denilmektedir. Türkler Kürdlere ait olan bu gerçeği de gözden kaçırıyorlar sadece Doğu ve Güney-Doğu Anadolunun acayip töresi diyerek alay ediyorlar. Kendilerinin böyle bir geleneğe yabancı olduklarını, şaşırdıklarını ve kızdıklarını da itiraf etmektedirler. Ama hiç bir zaman da Kürdlerin bir töresidir, bir geleneğidir dememek için de bin dereden su getiriyorlar. Güney Doğunun ilkel ve kanlı töresi diye aşağılamaktadırlar!. Bu konu hakkında bilimsel bir araştırma mevcut mu?. Muhakkak tez konusu olmuştur. Konu hakkında doğru ve doyurucu bilimsel çalışmaların yapılmış olması gerekir. Buraya kadar çok yakın tarihlere kadar halk arasında, doğrusu İç Anadolu Kürdleri arasında asırlardır yaşıyan bir gelenekten bahsettim. Bu geleneğe Türkler şaşırıyor demekki Kürdlere özgü bir gelenektir!. Çünkü bu adet ve gelenek sosyal bir ihtiyaçtan doğmuş hemde paranın geçerli olmadığı feodal zamanlarda ortaya çıkmış, mesela; kız kaçırmada böyle sosyal ihtiyaçtan doğan bir gelenektir. Bunun pratik bir çözüm olduğu ve paranın ihtiyaç olmadığı zorlu şartlardan ortaya çıkmış bir gelenektir, bugün hükmünü artık yitirse de düne kadar olmasada 40-50 yıl önceye kadar Anadolu Kürdleri arasında yaşıyan bir gelenekti. Halen dışa kapalı feodal aile yapıları arasında devam etmekte, vazgeçilme ile yüzyüz kalmazsada bu gelenek tarihteki yerini almakta geçikmeyecektir. Halen bazı Kürd yörelerinde sosyal yapının tüm değişime uğramamış ve kapalı aşiret toplulukları arasından kısmen de olsa bazı bölgelerde hala yaşamaktadır.

Lahey, 13 mart 2021

Yusuf Kaynak