Osman AYDIN

1514’te Osmanlılar ile Sefaviler arasında yapılan Çaldıran Savaşı’ndan sonra, Osmanlı yönetimi Kürdistan’ın önemli bir bölümünde Otonom Kürt Beyliklerinin kendileri tarafından yönetilmesini kabul etti. Önceleri eyalet, daha sonra hükümet olarak tanımlanan bu Kürt otonom yönetim birimleri hakkında, XVI. yüzyıla ait Kanunnâme-i Hümâyûn'da şu ifadeler bulunmaktadır:

"...Dokuz hükümet vardır ki, hîn-i fetihde hıdmet ü itâ'atleri mukabelesinde ashabına tefuîz ü temlik olunmuşdur. Mülkiyet tarîki üzere tefrik ederler. Hatta memleketleri mefrûzü'l-kalem ve maktu'ü'l-kademdir. Ebvâb-ı mahsulâtı dâhil-i defter-i sıdtanî olmamışdır. İçlerinde ümerâ-i Osmâniyye'den ve kul taifesinden hiçbir ferd yokdur. Cümle kendülere mahsusdur. Ve bunların ahidnâmeleri mucibince azl ü nasb kabul eylemezler. Amma cümlesi muti'-i fermân-ı Hazret-i Sultandır. Sair ümerâ-i Osmâniyye gibi kangı eyâlete tâbi’ler ise, beğlerbeğileriyle ma'an sefer eşerler. Kavm ü kabile ve başka asker sâhibleridir.”

Bu fermanda 9 hükumetten bahsedilmekte ancak zamanla bu sayı,11 olacaktır.

Bu otonom hükümetlerden biri de ETAX (ATAK) otonom Kürt beyliğidir.

Etax bölgesi, Diyarbakır’ın Lice ilçesine bağlı olup ilçe merkezinin kuzeydoğusunda yer alır. Doğusunda Hazro, batısında Hani, kuzeyinde ise Genç ilçesi bulunmaktadır.

Bu Kürt beyliği Zirkî aşiretine ait bir beyliktir.

Şerefname ve başka kaynaklara göre Zirkîler, Şam’dan Mardin’e geldikten sonra Lice’nin Etax, Hazro’nun Têrcil, Baykan’ın Derzîn ve Girdikan bölgelerine yerleşirler. Zirkîler bu bölgelerde beylik kurup, siyasi, sosyal ve kültürel birçok ilişki geliştirmişlerdir.

Zirkî coğrafyası bugün, Diyarbakır’ın Lice ve Hazro ilçeleri ile Siirt’in Baykan ilçesini kapsamaktadır. Bu coğrafya geçmişte sırasıyla Selevkos, Bizans, İslam, Selçuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı hâkimiyetlerinde kalmıştır.

Bu bölgede Zirkî aşiretinin oluşturduğu dört beylik vardır. Bunlar Etax Beyliği, Derzîn Beyliği, Têrcil Beyliği ve Girdikan Beyliği’dir. Etax ve Têrcil Beyliği Diyarbakır bölgesinde, Derzîn ve Girdikan Beyliği ise Siirt bölgelerinde yaşam alanı bulmuştur. Zirkî soyunun geldiği kişinin Şeyh Hasan Zerraki olduğu kabul edilir. Zerrakiler zaman içinde Têrcil, Derzîn ve Girdikan bölgelerde beyliklerini kurup yönetmişlerdir. Kurulan bu beyliklere Zirkî ya da Zirkan beylikleri denilmektedir. Zirkî beylikleri Çaldıran Savaşı öncesi Şii İran’a bağlıyken Çaldıran Savaşı’ndan sonra diğer Kürt beylikleri gibi Osmanlı hâkimiyetine bağlanmış ve Osmanlılar döneminde hükümet sancakları şeklinde yönetilmişlerdir.

19. yüzyılda Osmanlının merkezileşmesi ile beraber, onlar da beylik statülerini yitirmişlerdir. Osmanlının merkezileşmesi düzenine uymayan bazı Zirkî beyleri Sivas ve Edirne gibi batı kentlerine sürgün edildiler.

XVI. yüzyılldan itibaren bölgenin siyasi dinamikleri değişmeye başladı. Şah İsmail Akkoyunluların elindeki Tebriz şehrini alarak burada Safevi iktidarınıi kurdu. Şah İsmail 1502 yılında Akkoyunlular ile yaptığı Şerur Savaşı’nda galip gelerek Bağdat ve Maraş arasında kalan Kürdistan coğrafyasına egemen oldu. Bu seferler neticesinde Kürtlerin yaşamış oldukları coğrafyalar artık Şii Safevi hâkimiyeti altına girmişti.

Kürtlerle uzlaşı yanlısı olmayan Şah İsmail, Hoy şehrinde kendisiyle uzlaşmak için gelen Kürt beylerini tutuklatıp, onların yönetimlerindeki bölgelere Kızılbaş komutanları atadı.

II. Bayezit zamanında, Şahismail’in Kürtleri ezme politikası üzerine Kürt beyleri ile Osmanlı yönetimi arasında mektuplaşmalar başladı. Yavuz Sultan Selim ile de devam eden bu mektuplaşmaların sonucunda XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti bölgeye politik olarak ilgi duyup Safevilere karşı sefer yapma hazırlığına girişti. Bu durum, Kürtlere yeniden beyliklerini düzenleme ve yönetme şansı yarattı.

Hısn-ı Kêyfa Hâkimi Melik Halid Eyyubi, Bitlis Hâkimi Emir Şerafeddin, Hizan Hâkimi Emir Davut ve Sason Hâkimi Ali Bey gibi 25 Kürt beyi Osmanlı hâkimiyetini kabul edip Safevilere karşı harekete geçtiler. Böylece Kürt beyleri Safevilerin elindeki kale ve topraklarını geri aldılar.

1517 ya da 1520 yılına ait olduğu düşünülen “Vilâyeti Diyarbekir” başlığını taşıyan defterde; Kara Amid, Kemah, Harput, Ruha, Arabgir, Ergani, İspir, Bayburd ve Kiğı adlı dokuz klasik Osmanlı Sancağı sayılmakta daha sonra ise; Hazu, Atak, Palu, Süleymaniye, Birecik, Eğil, Çermik, Hısn-ı Keyf, Cerre, Çapakçur, Fusûl, Hilvan, Bitlis, Sason, Cezîre, Hizân, Siverek, Berdinç, Zerriki (Derzin), Musul, Çüngüş, Boşad, Hâçûk, Sincar ve Gence gibi Kürtlere aidiyeti kabul edilen yurtluk ocaklık ve hükümet sancakları sayılmaktadır.

Etax’da İslam öncesi dönemlerde sırasıyla; Med, Makedon, Part, Sasani, Roma ve Bizanslılar hüküm sürmüştür. Etax, İslam’ın fethinden önce Heraklius devrinde Sasaniler’den Bizans’a geçmişti. Daha sonra Hz. Ömer döneminde 639 yılında Diyarbakır’dan hemen sonra fethedildi. İslam döneminde ise sırasıyla; Emeviler, Abbasiler, Hamdaniler, Mervaniler, Selçuklular, Zengiler, Artuklular, Eyyubiler, İlhanlılar, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlıların hâkimiyetinde yaşadı.

Etax Safevilerden Osmanlı Devleti’ne geçtikten sonra, Vakıf Ahmet Bey’e yurtluk ocaklık statüsüyle verilmiştir. Vakıf Ahmet Bey, Şah İsmail’in çağdaşıdır. Şah İsmail bölgeyi işgal edince, Safeviler, Etax’ı Vakıf Ahmet Bey’den alarak Kaçar aşiretine verir. Bunun üzerine Zirkîler bulunmuş oldukları yerleri terk etmek zorunda kaldılar. Çaldıran Savaşı’ndan sonra Safeviler yenilince Kürt beyleri vatanlarını geri almak için harekete geçtiler. Böylece Zirkîler Etax’ı tekrar geri aldılar.

Vakıf Ahmet Bey döneminde beyliğe bağlı 52 köy, 2 mezra ve 2 nahiye bulunuyordu. Zirkî coğrafyasında, Etax Sancağında, 1564 yılında 63 köy vardı. Bu 63 köyün 13 köyde Gayrimüslimler, 49 köyde ise Müslümanlar yaşıyordu. Bir köy ise karışıktı.

Zirkî coğrafyasında Kürtçenin Kurmancî lehçesi konuşulur.

Zirkî Kürt Beyliği dört önemli merkezden yönetilmiştir.

1 - Têrcil Kalesi, Diyarbakır’a bağlı Hazro ilçesinin 5 km batısındadır.

2 - Adı Meyyafarkin (Diyarbakır’ın Silvan ilçesi) olan bölgenin 10 km kuzeyinde ve Etax’ın 11 km güneydoğusunda ise Boşat kalesi vardı. Boşat Kalesi’nde, Sasani kralı II. Şapur’un heykelleri halen bulunmaktadır.

3 - Girdikan Kalesi Baykan-Siirt yolundaki eski bir kervan yolunun üzerinde yer alır.

4 - Derzîn Kalesi ise günümüzün Baykan ilçesinin Derzîn (Adakale) köyündedir ve Baykan ilçesinin 8 km doğusundadır.