Celâl Temel      

       Bir ulusun mücadele deneyimlerini ve bu mücadelede yer alan kişileri, sonraki kuşaklara aktarmak, ulus bilinci gelişimi ve o ulusun geleceği bakımından önemlidir. Bir halkın mücadele tarihinde, o halkın özgürlüğü için mücadele veren nice değerler vardır, bilinmez. Kürd ulusal mücadele tarihi ise Kürdlerin içinde bulunduğu olumsuz koşullar nedeniyle çok daha az bilinmektedir. Dolaysıyla, bu mücadelede yer alan kişiler ya hiç bilinmemekte ya da çok az bilinmektedir. Kırıntı hâlinde de olsa, kıt olanaklarla da olsa, günümüze bazı bilgiler ulaşabilmiştir. Hakkında kitaplar yazılacak kadar bilgimiz olanlar olduğu gibi; mücadelede çok büyük emeği olduğu hâlde, adını az duyduğumuz veya hiç duymadığımız kişiler de vardır.

      Kimi, mücadele veren bir örgütün kurucusu, üyesi, destekçisi olmuş; kimi halkının özgürlüğü için bir kalkışmanın içinde bulunmuş; kimi, Kürd diliyle ilgili çalışmalar yapmış, yazı, şiir, kitap yazmış Kürd önder, aydın ve entelektüelleri sanıldığından çok daha fazladır. Genel olarak Kürd gençleri, Kürd tarihini, özel olarak da Kürd önder ve aydınlarını ya hiç tanımamakta ya da yanlış tanımaktadırlar.

       19. yüzyılda doğmuş, 20. yüzyılın ilk çeyreğinde (1900-1925), yani Osmanlının dağıldığı, Kürdistan’ın parçalandığı süreçte, Kürd ulusal mücadelesinde yer almış, “İlk Dönem Kürd Önder ve Aydınları” olarak nitelendirilen kişilerden bir liste yapmaya çalıştık. 1908, II. Meşrutiyet döneminde kurulan Kürd Teavün-Terakki Cemiyeti ve Birinci Dünya Savaşı sonrasında, 1918’de kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti çevresi, listenin önemli bir kısmını teşkil ediyor.

      Listedeki isimleri, önümüzdeki haftadan itibaren; haftada bir, her yazıda beş-on kişi olmak üzere, iki-üç paragraflık kısa notlarla tanıtmaya çalışacağız.

      Tanıtımını planladığımız Kürd önder ve aydınların listesi aşağıdadır.

1. Şeyh Abdülselam Barzani (1868-1914)
2. Seyid Abdülkadir (1851-1925)
3. Emin Ali Bedirxan (1851-1926)
4. Miktad Mithat Bedirxan (1858-1915)
5. Yusuf Kâmil Bedirxan (1864-1934)
6. Abdurrezak Bedirxan (1864-1918)
7. Abdurrahman Bedirxan (1868-1936)
8. Babanzade Mustafa Zihni Paşa (1848-1929)
9. Babanzade İsmail Hakkı (1876-1913)
10.  Babanzade Hikmet (1878- ?)
11.  Hüseyin Şükrü Baban (1890-1980)
12.  Mele Selim (1849-1914)
13.  Halil Hayali (1865-1926) ?
14.  Said-i Kürdi-Bediüzzaman (1873-1960)
15.  Mele Ehmedê Xasi (1867-1951)
16.  Süleymaniyeli Tevfik-Pîremêrd (1867-1950)
17.  Kürdizade Ahmed Ramis (1878-1940)
18.  Mirikatipzade Ahmed Cemil (1872-1941)
19.  Mustafa Yamulki Paşa (1860-1936)
20.  Kör Hüseyin Paşa (1850-1929)
21.  Şeyh Mahmud Berzenci (1878-1956)
22.  Seyid Taha-II (1878-1939)
23.  Dr. Abdullah Cevdet (1869-1932)
24.  Mevlanzade Rifat (1869-1930)
25.  Şerif Paşa (1865-1951)
26.  Lütfü Fikri (1871-1934)
27.  Mehmet Emin Zeki (1880-1948)
28.  Kasım Cemilpaşa (1874-1928)
29.  Ömer Cemilpaşa (1888-1936)
30.  Dr. Mehmet Şükrü Sekban (1881-1960)
31.  Cibranlı Halid (1882-1925)
32.  Yusuf Ziya (1882-1925)
33.  Şeyh Said (1845-1925)
34.  Salih Begê Hênî (1868-1925)
35.  Abdullah Sadi (1868-1925)
36.  Dr. Fuad-Berxo (1887-1925)
37.  Av. Haci Ahdi-Bavê Tûjo (? -1925)
38.  Hasan Hayri (1881-1925)
39.  Seyid Rıza (1861-1937)
40.  Alişêr (1872-1937)
41.  Zarife Hanım (1874-1937)
42.  M. Nuri Dersimi (1890-1973)
43.  Zeynel Abidin Fani (1884-1938)
44.  Arvasizade Mehmed Şefik (1884-1971)
45.  Memduh Selim (1889-1976)
46.  Abdurrahim Rahmi Hakkâri-Zapsu (1890-1959)
47.  Muhammed Mihri-Hilav (1885-1957)
48.  Kemal Fevzi-Hizanizade (1891-1925)
49.  Ekrem Cemilpaşa (1891-1974)
50.  Kadri Cemilpaşa (1891-1973)
51.  Müküslü Hamza (1892-1958)
52.  A. Süreyya Bedirxan (1883-1938)
53.  Celadet Ali Bedirxan (1893-1951)
54.  Kamuran Ali Bedirxan (1895-1978)
55.  İhsan Nuri Paşa (1893-1976)
56.  Dr. Encum Yamulki (1894-1968)

       Listeyle İlgili Bazı Notlar

       1-) Çok dikkat etmemize rağmen, tanıtım metinlerinde bazı hatalar olabilir. Yüz, yüz elli yıl önce yaşamış bu insanlara ait bilgilerde, eksikler, yanlışlıklar olabilir. Listede olması gereken, bilemediğimiz çok değerli kişiler de vardır. Doğru bilgiler için, katkı yapacaklar olursa memnun oluruz.

      2-) “Bedirhan”, “Baban”, “Nehri” ve “Cemilpaşa” gibi büyük Kürd ailelerden fazla kişinin listede yer alması, o dönemdeki Kürd mücadelesinin önemli bir özelliğidir. Yine de bu büyük ailelere mensup olmayanların sayısı daha fazladır.

      3-) Kürdlerin içinde bulunduğu dramatik durum dolaysıyla, listeye alınan kişilerden ancak birkaçı doğduğu yerde ölmüştür; geriye kalanlar sürgünde hayata veda etmişlerdir.

      4-) Listedeki kişilerin yarıdan fazlasının, Diyarbekir, Süleymaniye, Bitlis ve Van gibi, dönemin önemli Kürd merkezlerinde doğmuş olmaları dikkat çekicidir. Bedirxan ailesinden olanlar, genel olarak, İstanbul, Girit gibi sürgün yerlerinde doğmuşlardır. Bir kısmı medreselerde öğrenim yaparken yine önemli bir kısmı imparatorluk merkezi İstanbul’da öğrenim görmüştür.

      5-) Tüm ulusların mücadele tarihinde olduğu gibi, Kürd ulusal mücadele tarihinde de kadın sayısı çok azdır. Listemizde iki kadın vardır.

      6-) Kürd kamuoyu, listedeki kişilerin önemli bir kısmını, son zamanlarda tanımaya başladı; Kürd kamuoyu dışında ise çok az tanınıyorlar. Hakkında bir veya birden fazla kitap çalışması yapılanlar, tespitimize göre şunlardır:

        Şeyh Abdülselam Barzani, Seyid Abdülkadir, Abdurrezak Bedirxan, Mele Selim, Said-i Kürdi (Bediüzzaman), Kürdizade Ahmed Ramiz, Abdullah Cevdet, Mevlanzade Rıfat, Şerif Paşa, Süleymaniyeli Tevfik (Pîremêrd), Şeyh Mahmud Berzenci, Mustafa Yamulki Paşa, Cibranlı Halid, Şeyh Said, Seyid Rıza, Alişêr, Muhammed Mihri Hilav, Kemal Fevzi, Memduh Selim, Müküslü Hamza, Celadet Ali Bedirxan ve genel olarak Bedirxan, Cemilpaşa, Baban ve Nehri aileleri.

       7-) Kürd önder ve aydınları hem fiziki olarak hem fikri olarak büyük bir imha ile karşılaşmışlardır. Bir liste yaparsak, aşağıdaki tablo ile karşılaşırız.

      a) Fiziki Olarak Yok Edilenler (19 kişi)

      (Kurşuna dizilme, suikast veya çatışmada vurulma)

      Abdüselam Barzani (1914), Mele Selim (1914), Abdürrezak Bedirxan (1918), Cibranlı Halid (1925), Yusuf Ziya (1925), Şeyh Said (1925), Seyid Abdülkadir (1925), Kemal Fevzi (1925), Doktor Fuad (1925), Av. Hacı Ahdi (1925), Salih Begê Hênî (1925), Abdullah Sadi (1925), Hasan Hayri (1925), Kör Hüseyin Paşa (1929), Seyid Rıza (1937), Alişêr (1937), Zarife Hanım (1937), Seyid Taha (1939), İhsan Nuri Paşa (1976)

        b) İngiltere’nin Kontrolündeki Irak Kürdistanı, Fransa’nın Kontrolündeki Suriye Kürdistanı ve Avrupa’ya Sürgüne Gidenler (16 kişi)

       Mustafa Yamulki Paşa, Yusuf Kâmil Bedirxan, M. Emin Zeki Bey, Kürdizâde Ahmed Ramiz, Süleymaniyeli Tevfik (Piremêrd), Memduh Selim, Müküslü Hamza, Mevlânzâde Rıfat, Şerif Paşa, A. Süreyya Bedirxan, Celadet Ali Bedirxan, Kamuran Ali Bedirxan, Ekrem Cemilpaşa, Kadri Cemilpaşa, M. Nuri Dersimi, Zeynel Abidin Fani

       c) Türkiye’de Kalıp Köşesine Çekilenler veya Sisteme Uyanlar (12 kişi)

       Abdullah Cevdet, Bediüzzaman Said-i Kürdî (Nursi), Babanzade Mustafa Zihni Paşa, Abdürrahim Rahmi Hekkâri, Mehmed Şefik Arvasi, Mele Ehmedê Xasî, Hüseyin Şükrü Baban, Mehmet Şükrü Sekban, Mirikatipzâde Ahmed Cemil, Kasım Cemilpaşa, Ömer Cemilpaşa, Mehmed Mîhrî (Hilav).

       Verdiğimiz bu acı tablo ile ilgili olarak Kürd yazar Mehmet Uzun şu dramatik değerlendirmeyi yapıyor:

      “Türkiye, inanılmaz bir hızla Kürd entelektüellerinden ve yaratıcı eylemlerinden arındırıldı. Tesadüfen kurtulup kaçanlar oldu, Türkiye’de kalan çok az aydın da yeni rejimin kadrosu olmayı tercih etti. Kürd entelektüel hareketinin yeni rejimle birlikte başlayan tarihi, tam tamına bir jenosit tarihidir de. Hiçbir olanak, destek, yardım almadan, müthiş çaresizlikler içinde var olmaya çalışan bir tarih. Kapkaranlık bir dönemde, ülkeye, dünyaya ulaşıp ulaşamayacağı asla bilinmeyen, ağır yaralara sahip zayıf bir çığlığın tarihi.”

Anılarına saygıyla...

Devam edecek

(Haftaya, listedeki sıraya göre tanıtımlar yapmaya başlayacağız. Her seferinde, en az beş, en fazla on kişi)